पंचगावाँ । नेपालका तराई-मधेश क्षेत्रका विभिन्न भागमा आजदेखि चार दिनसम्म चल्ने हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको महान पर्व छठ विधिवत् सुरु भएको छ। सूर्यदेवता र छठी माईको आराधनामा आधारित यो पर्व नेपालमा अत्यन्तै भक्तिपूर्ण तरिकाले मनाइन्छ। धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक दृष्टिले महत्वपूर्ण मानिने छठ पर्वले व्यक्तिगत अनुशासन, आत्मशुद्धि, पारिवारिक सद्भाव र सामाजिक एकताको सन्देश प्रवाह गर्ने काम गर्छ।

पर्वको पहिलो दिनलाई ‘नहाय–खाय’ भनेर चिनिन्छ। यस दिन भक्तजनहरू बिहानै नदी, पोखरी वा अन्य जलाशयमा स्नान गरी आफ्नो शरीर र मनको शुद्धिकरण गर्छन्। स्नान पछि घरमा विशेष परिकार बनाएर परिवारसँग भोजन गर्ने परम्परा रहेको छ। यस दिन भक्तजनहरू आफ्नो मानसिक शुद्धि र धार्मिक निष्ठालाई प्राथमिकतामा राख्छन्। धार्मिक मान्यताअनुसार, नहाय–खायले व्रतको तयारी गराउने र शरीर तथा आत्मालाई पवित्र बनाउने विश्वास गरिएको छ।

दोस्रो दिन ‘खरना’ मनाइन्छ। खरनाको दिन साँझ सूर्य अस्ताउँदा पूजा गरी विशेष मिष्ठानहरू—खीर, रोटी, फलफूल आदि ग्रहण गरिन्छ। खरनापछि ३६ घण्टाको निर्जला व्रत सुरु हुन्छ। यस व्रतको अवधिमा भक्तजनहरूले मासु, माछा, नुनिलो खाना, धूम्रपान र मदिरा सेवन नगर्ने नियम पालना गर्छन्। महिलाहरू विशेष गरी व्रत धारण गरेर परिवार र समाजको मंगलको कामना गर्छन् भने पुरुषहरूले घर र समाजमा सहयोग पुर्‍याउँछन्। यस व्रतको अभ्यासले भक्तजनलाई संयम, धैर्य र आध्यात्मिक अनुशासन सिकाउने धार्मिक मान्यता रहेको छ।

तेस्रो दिन ‘संध्या अर्घ्य’ मनाइन्छ। यस अवसरमा भक्तजनहरूले नदी, पोखरी वा तालमा गएर अस्ताउँदै गरेको सूर्यलाई जल अर्पण गर्छन्। व्रत धारण गर्ने महिलाहरू घाटमा पूजा गर्न उपस्थित हुन्छन् र पुरुषहरूले आवश्यक सहयोग पुर्‍याउँछन्। भक्तजनहरूले भजन–कीर्तन, आरती र सामूहिक प्रार्थनामा भाग लिन्छन्। संध्या अर्घ्यले सूर्यदेवको महत्व र प्रकृतिप्रति सम्मानको भाव जगाउने धार्मिक दृष्टिकोण राख्दछ।

अन्तिम दिन ‘उषा अर्घ्य’ मनाइन्छ। यस दिन उदाउँदो सूर्यलाई जल अर्पण गरेर पूजा सम्पन्न गरिन्छ। विशेषगरी घाटहरू सरसफाइ गरी सजाइन्छ, दीप प्रज्वलन गरिन्छ र सामूहिक भक्ति कार्यक्रम आयोजना हुन्छ। पर्वको यो दिनले नयाँ ऊर्जा र आशा दिन्छ, भक्तजनहरू आफ्नो जीवनमा अनुशासन, संयम र सकारात्मक सोचका साथ अघि बढ्ने प्रेरणा पाउँछन्।

छठ पर्वले पर्यावरणीय चेतना पनि जगाउने काम गर्छ। नदी र पोखरीको सरसफाइ, प्लास्टिकको प्रयोग नगर्ने, प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण गर्ने परम्परा यस पर्वसँग जोडिएको छ। यस क्रममा स्थानीय समुदायले नदी किनार, ताल र पोखरी सफा गर्ने, फोहोर व्यवस्थापन गर्ने र वातावरणीय सुरक्षामा योगदान पुर्‍याउने गर्छन्। धार्मिक र सांस्कृतिक विश्लेषकहरूका अनुसार, यसरी वातावरणको सम्मान गर्नु मात्र होइन, समाजमा सामाजिक उत्तरदायित्व र जागरूकता बढाउने अवसर पनि छठ पर्वले प्रदान गर्छ।

नेपालका विभिन्न भागहरूमा छठ पर्व मनाउने तरिकामा केही भिन्नता देखिन्छ। तराईका जिल्लाहरू— पर्सा,बारा, सर्लाही, रौतहट, महोत्तरी, सिराहा, धनुषा, सप्तरी र झापा आदी लगायतका क्षेत्रमा नदी किनार, पोखरी र तालहरू सजाइन्छन् र त्यहाँ भक्तजनहरूको ठूलो भीड उपस्थित हुन्छ। स्थानीय प्रशासनले सुरक्षा, सरसफाइ र व्यवस्थापनमा विशेष ध्यान दिएको छ। पर्वको समयमा सडकमा यातायात व्यवस्थापन, भीड नियन्त्रण र सार्वजनिक सुरक्षा सुनिश्चित गर्न प्रहरी र स्थानीय सुरक्षाकर्मी परिचालन गरिन्छ।

सांस्कृतिक दृष्टिले पनि छठ पर्वको ठूलो महत्व छ। यस पर्वले समुदायमा सामाजिक एकता, सहयोग र भाइचाराको भावना बढाउने काम गर्छ। व्रत धारण गर्ने महिलाहरूको संयम र भक्ति, पुरुषहरूको सहयोग र परिवारको सामूहिक भागीदारीले समुदायमा सहअस्तित्व र आपसी सम्मानको भावना बलियो बनाउँछ। धार्मिक शिक्षाशास्त्र अनुसार, छठ पर्वले मानिसलाई अनुशासन, आत्मशुद्धि, संयम र पर्यावरणीय जिम्मेवारीका मार्गमा डोर्याउँछ।

छठ पर्वले स्थानीय पर्यटन र आर्थिक गतिविधिमा पनि योगदान पुर्‍याउँछ। नदी किनार, पोखरी र तालहरूको सजावट, विशेष पूजासामग्री, मिष्ठान र परिकारको तयारीले स्थानीय व्यापारी, खाद्य व्यवसायी र हस्तकला उद्योगलाई लाभ पुर्‍याउँछ। यस पर्वको अवसरमा सांस्कृतिक कार्यक्रम, स्थानीय मेलापाटी र सामाजिक कार्यक्रम पनि आयोजना गरिन्छ।

धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक दृष्टिले छठ पर्वले समुदायमा सद्भाव, सहयोग, आत्मशुद्धि र प्रकृतिप्रतिको सम्मानको सन्देश प्रवाह गर्छ। यस पर्वले समाजमा अनुशासन, संयम, सहकार्य र आपसी सम्मानको भावना जागृत गर्ने विश्वास धार्मिक तथा सांस्कृतिक विशेषज्ञहरूले व्यक्त गरेका छन्। नेपालभर श्रद्धालुहरूले चार दिनसम्मको यो पर्व भक्ति, अनुशासन र सामाजिक जिम्मेवारीसँग मनाइरहेका छन्।

अन्ततः, छठ पर्व केवल एक धार्मिक अनुष्ठान मात्र नभएर, सामाजिक, सांस्कृतिक र पर्यावरणीय दृष्टिले गहिरो सन्देश बोकेको पर्व हो। भक्तजनहरूको भक्ति, पारिवारिक सद्भाव र समुदायको सहकार्यले यस पर्वलाई नेपालको सांस्कृतिक पहिचानमा अझ समृद्ध बनाएको छ।